Hetjudauði

Tilbúningur eða tilvera í Sturlungu? Er einhver undirliggjandi boðskapur eða gagnrýni á „hetjudauða“ í Íslendinga Sögu?

 

Við Íslendingar búum að gífurlega verðmætri og merkilegri menningararfleifð í íslendingasögunum, sögum af fornum hetjum sem víluðu ekki fyrir sér að „höggva mann og annan“. Lengi vel var þessum sögum tekið sem miklum sannleik um mikilmennsku Íslendinga fyrr á öldum og þetta var arfleifð sem Íslendingar voru og eru stolltir af. Hver þekkir ekki til Gunnars á Hlíðarenda eða veit að Egill Skallagrímsson byrjaði ungur að vega menn og brúka kjaft? Ég ólst upp við þessar sögur og fékk að heyra vel valda sögu yfir jólamatnum á Aðfangadag, nánast nýja á hverju ári og er mér ferskust í minni frásögn af Gretti Ásmundarsyni. Þar heggur hann höfuðið af gömlum manni sem hallaði sér fram á staf sinn, svo til eingöngu af því að hann „lá svo vel við höggi“. Það er erfitt að trúa að atburðir í þessum sögum hafi almennt átt sér stað og hefur þeim undir það síðasta verið hafnað sem heimildum um atburði á fyrstu öldum íslandsbyggðar. Svo eru það sögurnar sem birtast okkur af svo mikilli snilld í Sturlungu. Þar virðist manni við fyrstu sýn sem blákaldur veruleikinn blasi við eins og hann blasti við þeim sem lifðu hann. Engar ýkjusögur af ofurmannlegum kröftum garpanna heldur raunsæ frásögn af atburðum sem lesandinn á erfitt með að efast um að hafi gerst. Í öllum þessum sögum verður ein sérstök sögupersóna okkur flestum vel hugleikin, hetjan. Við höldum með henni, gleðjumst með henni og við þjáumst með henni. Hollywood hefur kennt okkur að hetjan sigrar alltaf að lokum. Það er langur vegur frá því að vera sannleikurinn í gömlu íslensku sögunum og grátum við það sárast þegar hetjan okkar fellur með miklum tilþrifum. En að sama skapi dáumst við að hugrekki hennar og æðruleysi er hún mætir örlögum sínum með fullri sæmd, með fullum sáttum við að það er það sem átti að gerast, forlagatrúin, „eitt sinn skal hverr deyja“. Það er kunnugum ljóst að frásagnir af hetjudauða í fornsögunum eru í það minnsta stórlega ýktar, ef ekki hreinlega uppspuni frá rótum. En er því eins farið í Sturlungu? Eru frásagnir af falli hetjunnar í sögum af mestu umrótartímum íslandssögunnar líka uppspuni eða er þetta bókmenntaminni? Ég held að til að svara því verði að skoða í kjölinn hvað það er sem einkennir hetjudauða og meta hvort að hetjudauðinn sé í svo föstum skorðum að hægt sé að útiloka að um raunverulega atburði hafi verið að ræða. Má jafnvel lesa úr Íslendinga Sögu gagnrýni á hetjudauða?

 

 

Uppskriftin að Hetjudauða

 

Frásagnir og atburðalýsingar af drápum virðast lúta vissum lögmálum og er fjölmargt sammerkt í bæði aðdraganda og málalyktum hvort sem um ræðir næturvíg og launvíg eða lýsingar á falli söguhetjunnar þar sem att er kappi við ofurefli manna. En vígum í Sturlungu er hægt að skipta í þessa tvo flokka.[1] Eftir fer lýsing á grunnatriðum atburðarásar þeirrar er leiðir að lokum til dauða hetjunnar, með fyrirvara um að hún er ekki með öllu undantekningalaus.

    Upphafsstefið er slegið þegar ósætti kemur upp á milli hetjunnar og óvina hennar eða að hetjan brjýtur af sér gagnvart lögum á einhvern hátt og er útskúfaður, dæmdur til skóggangs. Hetjan er svo á einhvern hátt vöruð við þeirri ógn sem að henni steðjar sem afleiðing ósættis þess er upp hefur komið. Viðvörunin getur birtst hetjunni, eða einhverjum henni skyld, í draumi sem spáir fyrir um dauða hennar og eru höfð upp varnarorð henni til handa. Hetjan bregst við véfréttinni með miklu skeytingarleysi og lætur sem ekkert sé, hún í hlær í raun að hættunni. Minni maður hefði brotnað við spádóm um eigið víg en það er einmitt viðbrögð sögupersónunnar sem gera lesandanum ljóst að þarna fer mikil hetja.

    Því næst eru orðaskiptum, liðssafnaði, ferðalagi, staðháttum og aðstæðum til bardaga lýst og þegar hetjan er á ferð þegar hér er komið við sögu er gjarnan einn maður með í för sem er hetjunni að sjálfsögðu óæðri en virðist þó vera raunsærri og glöggsýnni en hetjan og er í raun andstæða hennar. Aðför er gerð að henni gjarnan árla dags að hausti og eru fjandmennirnir töluvert liðsterkari en hetjan. Fylgdarmaðurinn sem er ýmist kallaður sveinn, smalamaður, fjárhirðir, þræll, heimamaður, húskarl eða skósveinn reynir með ráðum að afstýra ýfingum en verður lítið ágengt þar sem að hetjan er staðráðin í að mæta örlögum sínum af mikilli dyggð og tekur því ekki mark á honum. Óvinurinn ber yfirleitt mikið hatur í brjósti í garð hetjunnar, öfundar hana, er blindaður af græðgi eða er einfaldlega illgjarn, en er fyrst og fremst að hefna sín á einhvern hátt á hetjunni sem er með hreint hjarta þó að mögulega hafi hann brotið gegn lögum landsins.

    Hetjan verst jafnan kröftuglega og dáðuglega þó að við ofurefli sé að etja, dauðinn einn er yfirvofandi og engrar annarrar undankomu er auðið og því svartara sem útlitið er, því fleiri sem óvinirnir eru, þeim mun meiri hetja er garpurinn, og þá sérstaklega ef henni tekst að taka sem flesta með sér í dauðann. Hetjan leitar í vígi sem stendur hærra en andstæðingarnir, það veitir henni vissa yfirburði þ.e. auðveldar henni að verjast og koma höggum á andstæðingana og þá á handleggi eða hendur meðan hetjan særist gjarnan á læri.

    Lokahnykkurinn í frásögninni af dauða hetjunnar er fallið, dauðinn sjálfur. Eftir hetjulega baráttu lætur söguhetjan í minni pokann. Frásagnir af dauðanum sjálfum einkennast af útlistun á meiðslum hetjunnar og andstæðinga hennar og hvert sáranna varð henni að bana. Stundum afskræma andstæðingarnir líkið en stundum eru orð höfð um mikilfengleik hetjunnar og henni hrósað fyrir vasklega framgöngu í bardaganum, allt eftir drengskap óvinarins. Frásagnir af slíkum atburðum eru afar nákvæmar og má lesa úr þeim að sögumaður hefur samúð með hetjunni.[2]

 

Frásagnarlistin – Hugmyndin um Hetjudauða

 

Úr þessu má greina að höfundar hafa ákveðna grind sem þeir geta sett frásagnirnar sínar í og þar af leiðandi komið henni í fastar „fyrirfram ákveðnar“ skorður. Því er ekki að leyna að þessi aðferð, hetjudauðinn, er áhrifamikil leið til að fella söguhetjuna  svo eftir verði munað. Sem er svo hugsanlega markmiðið því að mögulegt er að höfundur finni til samkenndar með hetjunni, þyki vænt um hana og vill að hennar verði minnst um langt skeið.[3] Það einskorðast þó ekki við íslenskar garpasögur að aðalsögupersonan falli í „hetjudauða“ því að í öðrum bókmenntum og eldri en hinar íslensku má finna þetta sama mynstur í frásögnum af síðustu vörn hetjunnar, allt frá biblíunni að sögum úr villta vestrinu og sögum af gjörólíku sviði og ómögulegt að segja til um hver hefur áhrif á hvern. Þær eru því ekki tengdar á neinn hátt nema að formgerðinni og má ætla að menn hafi þá haft fyrirfram staðlaðar hugmyndir um hvernig hetjan skal deyja. Það má jafnvel benda á frásagnir af krossfestingu Jesú Krists til samanburðar.[4] Það skal þó haft í huga að ekki er hægt að upphugsa margar aðrar leiðir að falli hetjunnar en frávik í sögunni[5] og mismunandi áherslur milli atburðarásaþrepanna eru blæbrigði af hendi höfundar sem hann beitir við að vekja athygli á þeim atriðum sem hann telur veigameiri í sögunni en hin. Það hjálpar málstað þeirra sem vilja statt og stöðugt trúa því að íslendingar hafi til forna verið ofurmannlegir garpar sem geta staðið og ort vísur þrátt fyrir að hjartað liggi úti eftir bardaga eða rifið menn upp til himins með spjótum og svo varpað þeim marga metra. Slíkar frásagnir eru sagðar til þess að heilla lesandann og gera vegsemd, líkamlegt atgervi og karlmennsku í sinni hráustu mynd í hegðunarmynstri forníslendinga sem mesta. Fortíðin er upphafin hugsanlega til að viðhalda dýrlegri arfleifð þjóðar sem lifir köldum veruleika á útnára veraldar til frásagnar á dimmu og köldu kvöldi.

 

Raunveruleikinn

 

    Sturlunga er þeim sögum frábrugðin því að þar er saga sem sögð er af samtíðarmanni, manni sem lifði þá tíma sem sagan gerist. Hann var vitni að mörgum þeirra atburða sem áttu sér stað og fékk fréttir af öðrum. Hún er því vitnisburður um samfélagsgerð og þjóðhætti þess tíma sem hún er rituð á og segir okkur frá því hvernig málum var háttað í skugga valdabaráttu og blóðugra deilna. Hún er frásögn af framferði og hegðun manna sem stóðu í þungamiðju þessarar grimmúðlegu baráttu á milli héraðshöfðingja landsins þar sem allt logaði í illdeilum og engum var hlíft. Menn börðust á banaspjótum og skeyttu litlu þótt lífi þyrfti að fórna fyrir málsstaðinn, viljinn til að halda friðinn var ekki fyrirferðarmikill.[6] Ekki bætti úr skák ítök konungs sem hér atti mönnum saman með það að leiðarljósi að koma nýrri skattlendu undir ríki sitt. Það má því færa rök fyrir því að sögurnar séu sagðar í þeim tilgangi að boða landsmönnum frið með fordæmingu á ofbeldinu sem viðgekkst. Enda má vel trúa því að bændur hafi verið búnir að fá upp í kok af ófriðinum svo að það hefur eflaust verið traustur markaður fyrir slíkan boðskap. Sturla var einnig kallaður konunglegur sagnaritari sem fenginn var til konungs í því skyni að rita sögu hans og má tengja það við þær fyrirætlanir og skoðanir konungs að hann væri sá eini sem fær væri um að stilla til friðar, Sturla fór semsagt með friðarorð.

    Að gefnu því sjónarhorni að Sturlunga og þá Íslendinga Saga sé saga friði til framdráttar skal athugað hvernig höfundurinn kemur þeim boðskap á framfæri. Hann beitir vissum brögðum til að koma sínum skoðunum og boðskap að eins og greina til dæmis mun ýtarlegar frá sumum atburðum og þá til að leggja áherslu á þann boðskap eða málefni sem hann telur að skipti meira máli, hitt fer hann yfir á hundavaði, þó má ekki útiloka að hann hafi fengið betri upplýsingar um tiltekna atburði en aðra og því óþarft að lesa meira í það í þessu samhengi. Vert er þó að minnast á að Sturla sjálfur dæmir sjaldan gjörðir þeirra manna sem hann segir sögur af heldur lætur hann almannaróm og ummæli virtra manna um það og kemur réttum siðum þannig á framfæri við lesandann.[7] Draumum er einnig óspart beitt til stuðnings sögunnar eins og sést glöggt í aðdragandanum að dauða Sturlu Sighvatssonar þegar Sturla vaknar í svitakófi, strýkur á sér kinnina og segir „ekki er mark at draumum“ og Gissur „Þat dreymdi mig, segir hann, at mér þótti Magnús biskup födurbródir minn kvama at mér, ok mælti hann: standit upp, frændi, ek skal fara med ydr, þá vaknadi ek“.[8] Með því hefur sögunni verið hrundið í það mót sem áður hefur verið greint frá. Annað sem vert er að athuga í samhengi við friðarboðskapinn í sögunum er að Sturla vegsamar aldrei ófrið og beitir jafnvel vissri frásagnartækni til að ofbeldið komi lesanda fyrir sjónir sem voðaverk og viðbjóður. Ofbeldinu lýsir hann tiltölulega nákvæmlega og þá yfirleitt frá sjónarhorni þolandans með áherslu á áverkalýsingar, ekkert er dregið þar úr.[9] Í fornsögunum er áherslan á ómannlegan styrk hetjunnar og má þar ímynda sér að höfundur hafi aldrei stigið fæti á vígvöll. Gott dæmi um slíkt er þegar Þormóður Bersason yrkir ljóð með ör í hjartanu og fellur ekki til jarðar fyrr en hann er hreinlega dauður, hetjan deyr standandi.[10] Sturla Sighvatsson dó liggjandi, dauði hans bar merki um aftöku og slíkt vekur óhugnað hjá lesendum og gerir hann fráhverfan ofbeldinu og andstæðan því. Að þessu leitinu til eru lýsingar Sturlungu raunsærri en aðrar íslendingasögur og það er á undanhaldi að menn kjósi dauðann framyfir skert mannorð.[11] Það má því jafnvel efast um að hetjudauðinn í sinni hreinustu mynd komi almennt fyrir í Sturlungu.

 

Lokaorð

 

Það er ljóst að frásögnum af hetjudauða hefur verið hrundið í ákveðið form og til að um hetjudauða sé að ræða þurfa viss atriði að koma fram. Það einskorðast þó ekki við íslendingasögurnar heldur virðist hið dramatíska fall hetjunnar hvar sem því verður við komið fylgja ákveðinni formúlu. Það er þó mitt mat að það eitt og sér nægi ekki til að afskrifa sannleiksgildi frásagnanna í Sturlungu. Vegna þess að dauða hetjunnar getur ekki borið að á ýkja fjölbreyttan hátt. Hin fullkomna hetja deyr ekki og því verða persónuleikahnökrar henni að falli frekar en hetjuskapurinn sjálfur, fellir hugmyndin um hetjudauðann um sjálfa sig? Ég ætla þó ekki að ganga svo langt að afneita hugmyndinni um hetjudauða með öllu. Hetjunni færist þó alltaf of mikið í fang, hún verður kærulaus. Henni finnst hún ódrepandi sem að endingu verður aðalorsök dauða hennar, „dramb er falli næst“. Sögumynstur hetjudauðans í bland við beytingu atburðarrásarinnar af höfundinum eftir sinni hentisemi söguframvindunni til stuðnings verður þó til að draga úr gildi hetjudauðans. Úlfar Bragason kemst að þeirri niðurstöðu að „frásögning af hetjudauða Sturlu Sighvatssonar lýtur ákveðnum lögmálum sem eru frekar listræns eðlis eftir okkar skilningi“ og vil ég sjálfur benda á notkun drauma því til stuðnings. Ég er því í grundvallaratriðum sammála en bendi þó á eins og ég kom inn á hér áður að dauða hetjunnar getur ekki borið að á svo marga vegu. Ég er ekki tilbúinn til að skrifa frásagnir af hetjudauða alfarið á „bókmenntaminni“ en sættist hér á að áhrifa af sögnum af hetjudauða gæti í Sturlungu. Gagnrýni á hetjudauðann gætir ekki í sinni hreinustu mynd en það má lesa út úr endalokum Sturlu Sighvatssonar að hetjudauði sé lítillækkaður að einhverju leiti með að hann endi að vissu leiti sem píslarvottur frekar en hetja þar sem hann biðst griða þegar dauðinn sækir að en fær eigi.

[1] Úlfar Bragason, „Hetjudauði Sturlu Sighvatssonar“. Skírnir 160 (1986), bls 68.

[2] Úlfar Bragason, „Hetjudauði“ bls 68-69; Bjarni Guðnason, „Sögumynstur Hetjudauðans“. Tímarit Háskóla Íslands 5:1 (1990), bls 99-100. Studdist hér við þá formgerð sem Bjarni setur fram á bls. 98 í grein sinni, „Vörun, aðför, vörn og fall“ og bæti í þá grind með atriðum úr grind Úlfars.

[3] Bjarni Guðnason, „Sögumynstur Hetjudauðans“. Bls 101

[4] Úlfar Bragason, „Hetjudauði“. Bls 74

[5] Bjarni guðnason, „Sögumynstur Hetjudauðans“ Bls 97

[6] Ármann Jakobsson, „Sannyrði Sverða. Vígaferli í Íslendinga Sögu og hugmyndafræði sögunnar.“ Skáldskaparmál 3 (1994), bls 48.

[7] Ármann Jakobsson, „Sannyrði Sverða“ bls 43

[8] Sturlunga Saga, 1946 bls 227.

[9] Ármann Jakobsson, „Sannyrði Sverða“ Bls 44

[10] Bjarni Guðnason, „Sögumynstur Hetjudauðans“ bls 101

[11] Ármann Jakobsson, „Sannyrði Sverða“ bls 55

 

 

 

kv. Þór "Hetja" Ólafsson

 

 

Athugasemdir

[Eygló (IP-tala skráð) 11.12.2008 kl. 11:45]

Skemmtilegt ritgerðarefni!

Ég hef annars aldrei getað séð Gunnar á Hlíðarenda sem hetju, hann sló konuna sína. Svoleiðis menn eru aumingjar.

[Þór Ólafsson, 11.12.2008 kl. 14:48]

góð athugasemd ...... :) en þá þurfum við að fara út í annan kapítula.... hvernig skilgreiniru hetju?

er það hetjuskapur að taka menn með þér í gröfina? Er það hetjuskapur að taka líf?

En maður sem slær konu er að sjálfsögðu lítið annað en heigull....ÞÓ að konan hans Gunnars hafi nú ekki alveg verið venjuleg kona.